سازمان وکالت امامیه و سازمان دعوت عباسیان: شباهتها و تفاوتها

دولت اموی در دوران خود با مخالفان متعددی روبه‌رو بود. برخی از آنان به این نتیجه رسیده بودند که استمرار اثربخشِ مبارزه برای براندازی امویان جز در سایه انسجام تشکیلاتی هدفمند به سرانجام نخواهد رسید. از این رو، دو سازمان مختلف با اهداف متفاوت، تحت رهبری جریانات عمده مخالف، با فاصله کوتاهی تشکیل شد. یکی از این دو، سازمان دعوت عباسی بود که سال 98 قمری به محمدبن علی سپرده شد و دیگری سازمان وکالت بود که بعد از سال 114 قمری در دوران امامت امام صادق(ع) از سوی ایشان تاسیس شد.
سازمان اول عمری به کوتاهی سال‌های مانده دولت اموی داشت و با سقوط آن به پایان رسید اما سازمان وکالت تا پایان دوران غیبت صغرا به حیات خود ادامه داد. موضوع این کتاب مقایسه این دو سازمان از ابعاد مختلف مانند بستر پیدایش، اهداف، اصول سازمانی، ساختار تشکیلاتی، وظایف سازمان، انحرافات سازمانی و دلایل آن‌ها، گستره جغرافیایی و منابع مالی است.
مطالعه سازمان وکالت امامیه ـ که مؤسس آن ائمه بوده‌اند ـ و مقایسه آن با سازمان دعوت عباسیان ـ که جریان دیگری در تاریخ بوده ـ برای شیعیان فوایدی چون شناخت بهتر سیره امامان و الگوهای زندگی سیاسی و اجتماعی آنان را به همراه دارد. بررسی این دو سازمان از جهت دیگری هم برای ما ایرانیان حایز اهمیت است؛ زیرا هر دو سازمان دعوت و وکالت، در مناطقی از ایران فعال، و داعیان عباسی و وکیلان امامی از عوامل نفوذ و گسترش تشیع در ایران بوده‌اند. بنابراین شناخت و مقایسه آنان، به شناخت بهتر عوامل نفوذ تشیع و نحوه ورود و تثبیت آن در ایران می‌انجامد. این امر می‌تواند ناقض نظر برخی مورخان درباره «ایرانی بودن تشیع» باشد.
محدوده زمانی مورد بررسی در این اثر، امامت امام صادق(ع) ـ سال 114 هجری ـ تا آغاز غیبت کبری در سال 329 هجری و آغاز فعالیت عباسیان در سال 98 هجری تا آغاز خلافت آنان در سال 132 هجری را در بردارد.
در این نوشتار، گردآوری اطلاعات و داده‌های تاریخی براساس روش کتابخانه‌ای است، اما به دلیل مقایسه‌ای بودن آن و نیاز به تحلیل‌های مناسب، از دیدگاه‌های موجود در منابع جدید نیز کمک گرفته شده است. سؤال اصلی این پژوهش این است که چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی میان سازمان وکالت امامیه و سازمان دعوت عباسی در بستر پیدایش، اهداف، اصول سازمانی، ساختار تشکیلاتی، وظایف سازمانی، انحرافات سازمانی و دلایل آن‌ها، گستره جغرافیایی و منابع مالی وجود دارد.

این کتاب در 10 فصل تهیه و تنظیم شده است.
فصل اول به بررسی منابع جدید و قدیم و توضیح مفاهیم می‌پردازد.
فصل دوم به دلیل اهمیت شناخت کلی دو سازمان دعوت عباسیان و وکالت امامیه، سیر تاریخی و مشخصات کلی این دو سازمان تحت عنوان «تاریخچه دو سازمان» نوشته شده است. بستر پیدایش دو سازمان با هم مقایسه شده‌اند و این‌که زمینه‌های پیدایش این دو سازمان و بسترهای تاریخی عصر آن دو چگونه بوده و رهبران سازمان به چه دلیلی به فکر ایجاد این دو سازمان افتاده‌اند، از مباحث فصل سوم با عنوان «شباهت‌ها و تفاوت‌ها در بستر پیدایش» است.
در فصل چهارم با عنوان «شباهت‌ها و تفاوت‌ها در اهداف» به اهداف موردنظر رهبران سازمان، بررسی و اهداف این دو سازمان، شناسایی و مقایسه می‌شود.
در فصل پنجم با عنوان «شباهت‌ها و تفاوت‌ها در اصول سازمانی»، اصول هر دو سازمان را بررسی می‌کند. در فصل ششم با عنوان «شباهت‌ها و تفاوت‌ها در ساختار تشکیلاتی» به ساختار تشکیلاتی این دو سازمان و چینش بخش‌های مختلف سازمان که تبیین‌کننده وظایف اعضای آن‌هاست، پرداخته شده است.
فصل هفتم کتاب با عنوان «شباهت‌ها و تفاوت‌ها در وظایف سازمانی» به توضیح و تبیین وظایف این دو سازمان و مقایسه آن دو با یکدیگر اختصاص یافته است.
در فصل هشتم گستره جغرافیایی دو سازمان بررسی شده و این‌که این دو سازمان به چه میزان گسترده شده‌اند و در چه مناطقی فعالیت‌ کرده‌اند؟
فصل نهم نیز به شناخت منابع مالی این دو سازمان و مقایسه منابع مالی و نحوه توزیع آن‌ها اختصاص دارد.
در فصل پایانی با موضوع «شباهت‌ها و تفاوت‌ها در انحرافات سازمانی» به انحرافات اعضای سازمان پرداخته و سعی شده عوامل انحراف در این دو سازمان توضیح داده شوند.